خدمات مهندسی

خلاصه‌ای از شخصیت علمی و خدمات مرحوم مهندس بهپور به پیشبرد دانش مهندسی در ایران

 

به قلم دكتر رضا رازانی

استاد بخش مهندسی راه و ساختمان

دانشكده‌ی مهندسی دانشگاه شیراز

۱. مقدمه، شخصیت علمی و اجتماعی

شادروان مهندس بهپور را از زمان دانشجویی چه در سالهای آخر مقطع كارشناسی و چه در دوران كارشناسی ارشد از نزدیك می شناختم. او دوست من بود. در زمان دانشجویی همیشه شاگرد اول و بهترین دانشجو بود. درس را برای یادگرفتن می‌خواند نه نمره گرفتن؛ یار و یاور و مشاور استادان و همكلاسانش بود. همكلاسیهایش را واقعاً دوست داشت و به آنها روحیه می‌داد و در فهم مطالب به آنها كمك می‌كرد. آموزش دانش و فن‌آوری را برای حل مشكلات و رفع نیازمندیهای جامعه می خواست، به موضوعات و مطالب جدید علاقمند بود و در جلسات درس سؤالات جالب و بدیعی را مطرح می‌كرد.

شادروان مهندس بهپور به عنوان یك عضو هیأت علمی در بخش مهندسی عمران دانشكده‌ی مهندسی دانشگاه شیراز استخدام شدند. ایشان از همان ابتدا بین همكاران، كارمندان و دانشجویان به عنوان یك استاد توانمند و آگاه و نمونه‌ی فردی كه واجد بهترین و والاترین خصوصیات اخلاقی و انسانی است زبانزد گردیدند. به همه محبت داشتند. مخصوصاً به دانشجویان و زیردستان. رفتارشان با همه عادلانه بود. درب اتاقش همه وقت برای ملاقات مراجعان و دانشجویان باز بود. حلال مشكلات بود، قانون طلایی «با دیگران همان كن كه انتظار داری در شرائط مساوی با تو همان كنند» را عملاُ رعایت می كرد. تئوری و تجربه را در كارهای حرفه‌ای و اجرایی خود به كار می‌بست. به دانش و فن‌آوری خود اعتقاد داشت. سنگ‌صبور بخش بود و به حرفها، گله‌مندیها و درددلهای كارمندان و دانشجویان و همكاران با دقت گوش می‌داد و تا حدی كه می‌توانست در حل مشكلات به آنها كمك می‌كرد. در عین احترام به دانش و فن آوری غرب در عمل غربزده نبود. تجلی‌بخش شرافت و كرامت انسانی بود. هیچوقت ندیدم كه افرادی را كه با او كار می‌كنند تحقیر كند یا كاری كند كه به شخصیت آنها لطمه زند. ستارالعیوب بود، اسرار و آبروی اشخاص را نگهداری می‌كرد و اگر لغزشی از كسی می‌دید سعی می‌كرد با نصیحت و كمك آن را رفع كند تا آبروی افراد بیهوده ریخته نشود. در قضاوت نسبت به افراد و كارها عجله نمی‌كرد و مجموعه‌ی خوبیها و بدیهای فرد را در قضاوت خود دخالت می‌داد، نه به صورت منفرد و جزء به جزء. زود برانگیخته نمی‌شد و صبر و بردباری و تحمل زیادی داشت. انتقاداتش همه وقت سازنده و آموزنده بود. همه‌وقت با همگان با ادب، احترام و محبت رفتار می‌كرد. ملاقات و كار كردن با او باعث خوشحالی و سرور می‌گردید. انسان را به همه‌ی تواناییها و ضعفهایش می‌شناخت.

در كارهای حــرفه‌ای و مشـاوره‌ی فنــی خود نیز ابعاد آمـوزشی و پـژوهش را فراموش نمی‌كرد. هر طرح یا پروژه‌ای كه اجراء می‌كرد،‌ هر كارگاهی كه نظارتش به عهده او بود یك كلاس درس و یك آزمایشگاه بود. هدفش از نظارت عیب‌گیری نبود بلكه بهترین كوشش و كمك خود را می‌كرد كه پیمانكاران و اجراءكنندگان بتوانند با حفظ مشخصات و استانداردهای قابل قبول كار را به سهولت اجرا ‌كنند. دانشجویان را دوست داشت و با آنها با گرمی و محبت پدرانه رفتار می‌كرد. اگر به آنها نمره ردی می‌داد خودش بیشتر از آنها ناراحت می‌شد، چه، فكر می‌كرد كه نتوانسته است انگیزش كافی در آن دانشجو ایجاد كند تا درس خود را فرا گیرد. همكارانش را چه در سطح استاد و چه در سطح حرفه دوست داشت. هیچوقت در مورد كسی از او حرفی نشنیدم كه دال بر نفرت و كینه باشد. با همه با احترام و تواضع حرفه‌ای برخورد می‌كرد و در عین حال نظر خود را در هر مورد چه در جلسات شوراها و چه در بحث در مسائل مختلف صریحاً ‌بیان می‌كرد و محافظه‌كاری در ابراز عقیده‌ی خود نداشت. عموماً نیز نظراتش سنجیده و متكی بر تحلیل صحیح و تجربه و عملی بود. طرفدار حق و عدالت بود ولی حق و عدالت را با محبت پیاده می‌كرد. یكی از تخصصهای ایشان تدریس طراحی و ساخت شالوده‌های مقاوم ساختمانها بود. خود ایشان به مثابه یك شالوده مقاوم در سیستم بخش و دانشگاه تجلی می‌كردند و مصداق آیه‌ی مباركه‌ی «…كانهم بنیان المرصــوص» بــودند. در كارهای فنی و حرفه‌ای دقت می‌كردند كه نتایج كارشناسان در عین بهینه بودن، مقــاوم و كارا باشــد. و در اینجـا نیز مصــداق «المؤمن اذا عمل عملاً اتقنه» را متجلی می‌ساختند. هر وقت اینجانب او را در راهروی بخش می‌دیدم قلبم مطمئن می‌شد و به آینده‌ی بشریت امیدوار می‌شدم. چون می‌دیدم هنوز افرادی وجود دارند كه مانند میخها و ستونهای محكم دنیای ما را پایدار كرده‌اند. به هرصورت دست تقدیر او را زودتر از موعد ناگهان از میان ما برد.

۲. خلاصه‌ای از خدمات آموزشی-پژوهشی-حرفه‌ای و اداری

در طی مدت ۳۰ سال كه مرحوم مهندس بهپور به عنوان عضور هیأت علمی در بخش مهندسی راه و ساختمان مشغول به كار بودند خدمات ذیقیمت و قابل‌توجهی در همه‌ی زمینه‌ها به دانشجویان، دانشگاه و حرفه‌ی مهندسی نمودند كه قسمتی از آنها به قرار زیر می‌باشد:

۱.‌۲.خدمات آموزشی ایشان به مدت ۳۰ سال

ایشان به مدت ۳۰ سال در سمت عضویت هیأت علمی بخش مهندسی راه و ساختمان دانشگاه شیراز به تدریس دروس مختلف در رشته‌ی مهندسی ژئوتكنیك، مهندسی حمل و نقل، مهندسی مصالح و روشهای ساختمانی در سطوح مختلف كارشناسی، كارشناسی ارشد و دكتری فعالیت داشتند و متجاوز از ۲۰ درس مختلف را در این مدت به نحو موفقیت‌آمیزی تدریس نمودند و نحوه‌ی تدریس و رفتار عادلانه‌ی ایشان با دانشجویان زبانزد همكاران و دانشجویان بود و فعالیتهای آموزشی ایشان در سطح بالا ارزیابی می‌گردید.

 

۲.۲. خدمات اجرایی در طی مدت ۳۰ سال خدمت خود

در طی مدت سی سال خدمت خود در دانشگاه شیراز علاوه بر تدریس، ایشان سمتهای اجرایی متعددی از قبیل معاونت و ریاست دانشكده‌ی مهندسی، مدیر عامل انستیتوی ژئوتكنیك ایران وابسته به دانشگاه شیراز، و ریاست اداره‌ی مهندسی دانشگاه شیراز را عهده‌دار بودند و روش مدیریت و كارایی و نحوه‌ی برخورد ایشان با كارمندان و زیردستان بسیار عادلانه، محترمانه و با محبت‌ بود كه موجب رضایت همكاران می‌گردید و در هر قسمتی كه مسؤولیتی داشتند باعث پیشرفت آن قسمت می‌گردیدند.

 

۳.‌۲.‌ خدمات حرفه‌ای و مشاوره‌ای

مرحوم مهندس بهپور به كارهای حرفه‌ای و تلفیق علم و عمل علاقه‌ی بسیاری داشتند و در طی زندگانی آكادمیك خود مشاور اصلی بیش از ۲۰۰ طرح و پروژه‌ی ژئوتكنیكی و ساختمانی بودند كه در شیراز و سایر نقاط ایران با موفقیت اجرا گردیدند.

 

۴.۲. فعالیتهای پژوهشی:

پژوهشهای مهندس بهپور بیشتر در رشته‌ی مهندسی ژئوتكنیك، مهندسی زلزله و مصالح ساختمان متمركز بود كه می‌توان به قرار زیر دسته‌بندی كرد:

 

۱.۴.۲. در دوران دانشجویی

ایشان در دوران دانشجویی در دانشكده‌ی نوپای مهندسی دانشگاه شیراز پــروژه‌های جالبی را اجراء كردند كه بسیاری از آنها نظیر ساختمان چترهای بتن مسلح جلوی تالار امیركبیر دانشكده‌ی‌ مهندسی هنـوز بــرپا هستنـد. در ایجاد و گسترش آزمایشگاهها و ساختمان دانشكده كمكهای چشـمگیر و بـی‌شــائبه‌ای نمودند. پایان‌نامه‌ی كارشناسی ارشد خود را با نویسنده با درجه‌ی عالی به پایان رسانیدند؛ چون علم را در خدمت خلق می‌خواستند از میان همه موضوعات پرطمطرق ولی بدون كاربرد آن زمان موضوع «بررسی مصالح و فرمها برای طرح ساختمانهای روستایی خشتی مقاوم در مقابل زلزله در ایران» را با همكاری اینجانب انتخاب كردند و آن را در مهرماه ۱۳۴۹ به پایان رسانیدند^(۱). در این پایان‌نامه كه هم تجربی و هم تئوری بود مسأله بهترین فرم مقاوم ساختمانهای خشتی و آجری غیرمسلح و رفتار آنها تحت اثر نیروهای افقی دینامیكی ناشی از ضربه بررسی شد و برای این كار برای اولین‌بار در ایران انواع مدلهای با مقیاس كوچك روی میز لرزان و ضربه‌گیر دست‌ساز كه در دانشكده‌ی مهندسی شیراز ساخته شده بود آزمایش گردیدند. علاوه بر این، ایشان در پایان‌نامه‌ی خود مسأله بالا بردن مقاومت و كیفیت مصالح خشتی، ملاطها و اندودها را نیز با سـاختن و آزمایـش نمونه‌های متعدد آزمایش كردند. قسمتی از نتایج كار ایشان در چهارمین سمینار جهانی مهندسی زلزله در دانشگاه رودكی در هندوستان ارائه گردید و مورد توجه پژوهندگان جهان سوم و سـازمانهای بین‌المللی قرار گرفت. موضوع و نتایج پایان‌نامه‌ی ایشان حتی امروز با گذشت ۳۵ سال پر‌محتوا و تازه است و می‌تواند در مقاوم‌سازی ساختمانهای خشتی و آجری غیرمسلح روستاها و بافت قدیم شهرها و میراثهای فرهنگی كه پس از زلزله اخیر شهرستان بم مورد توجه قرار گرفته است به كار رود.

۲.۴.۲. در دوران عضویت هیأت علمی دانشگاه شیراز

ایشان یك پروژه‌ی جالب توجه در مورد مهندسی خاك نرم را در دانشگاه بركلی در مدت مرخصی مطالعاتی خود انجام دادند و همچنین چندین پروژه‌ی جالب دیگر نیز در دانشگاه شیراز برای دانشگاه و تعدادی از مؤسسات تحقیقاتی دیگر با موفقیت به پایان رسانیدند. خلاصه‌ای از لیست مقالات و انتشارات و سخنرانیهای تحقیقاتی ایشان به زبان فارسی و انگلیسی همراه با كپیه‌ی كامل آنها در كتاب یادمان مهندس بهپور منتشر گردیده كه شاهدی بر وسع نظر پژوهشی و علاقه‌ی ایشان به موضوعات مختلف تحقیقات فنی و اجتماعی را نشان می‌دهد. (بخش علمی کتاب یادمان در این وبسایت منعکس گردیده است.)

۳. خلاصه‌ای از اهمیت قسمت منتشر نشده‌ی پایان‌نامه‌ی ایشان

چون قسمتی از پایان‌نامه‌ی كارشناسی ارشد ایشان تا كنون انتشار نیافته است، لذا نویسنده كه ضمناً استاد راهنمای این پایان‌نامه بوده است لازم می‌داند كه به منظور ثبت زحمات و فعالیتها و نوآوریهای ایشان در تاریخ مهندسی زلزله در ایران این قسمت را قدری مشروحتر توضیح دهد. ضمناً‌ این موضوع منعكس‌كننده‌ی درجه‌ی پشتكار، روحیه‌ی پژوهشی، علاقه‌ی ایشان به مردم و كشور و كاربرد دانش و فن‌آوری در حل مسائل مورد نیاز مردم می‌باشد.

در سال ۱۳۴۷ مسأله‌ی مقاوم‌سازی ساختمانهای آجری غیرمسلح و سنگی كه باعث تلفات و خسارات بیشماری در زلزله‌های گذشته مخصوصاً زلزله‌ی ۱۳۴۰ بوئین‌زهرا در استان قزوین گردیده بود نظر نویسنده را  جلب كرد. در آن زمان روشهای تئوری و تجربی برای تحلیل ساختمانهای بنایی هنوز به صورت فعلی توسعه نیافته بودند و تحقیقات در این زمینه اندك بود. مقاوم‌سازی اینگونه ساختمانها در دو جبهه مورد توجه نویسنده و مرحوم مهندس قرار گرفت: اول با مقاومتر كردن مصالح تردشكن بنایی در مقابل زلزله، یعنی با بالا بردن مقاومتهای مكانیكی آجر و خشت و ملاط و اندود و دوم با پیدا كردن فرمهای مناسب و بهینه به طوری كه مقاومت ساختمان در مقابل زلزله حد‌اكثر گردد. راه‌حل تجربی مناسبی در آن زمان موجود نبود و به تازگی در دانشگاه بركلی در كالیفرنیا میز لرزان در حال بررسی و ساخت بود. در شیراز با توجه به سطح مهارتهای فنی در آن زمان و اعتبارات اندك تحقیقاتی و مشكلات عدیده‌ی دیگر، ساخت میز لرزان حتی با مقیاس كوچك و با لرزشی در یك جهت امكان‌پذیر نبود. لذا نویسنده تصمیم گرفت كه با توجه به پریود كوتاه ساختمانهای یك یا دو طبقه‌ی بنایی و تردشكنی آنها از میز ضربه‌گیر به عنوان میز لرزه استفاده كند و شتاب لازم به پایه‌ی ساختمان را با ضربه اعمال نماید. برای این كار یك میز ضربه‌گیر ساخته شد كه در یك جهت روی بلبرینگ حركت می‌كرد. با فنرهایی با سختیهای مختلف كه در مقابل حركت افقی میز قرار داده می‌شد امكان داشت كه پریود غالب شالوده و زمین مشابه‌سازی گردد. ضربه توسط وزنه‌ای كه از ارتفاع به صورت پاندولی به لبه میز وارد می‌گردید اعمال می‌شد و انرژی ضربه و در نتیجه میزان شتاب وارد به پایه‌ی ساختمان با بالا بردن یا پایین آوردن وزنه قابل كنترل بود. نمودار این میز در شكل شماره‌ی ۱ و تصویر آن در شكل شماره‌ی ۲ دیده می‌شود. بر روی این میز انواع و اقسام ساختمانهای با مقیاس كوچك بنایی با پلانهای مربعی، مربع‌مستطیل و مدور و با سقفهای تخت، استوانه‌ای و گنبدی و پنجره‌های چهارگوشه، گرد و مثلثی ساخته شده و پس از خشك شدن در معرض ضربه قرار می‌گرفتند و نحوه‌ی خرابی و شكست آنها و مقاومت نسبی آنها اندازه‌گیری و مقایسه می‌شد و ضمناً میزان شتاب پایه نیز با دستگاه شتابنگاشتی كه روی میز متصل بود ثبت می‌گردید. نمونه‌ی مدلهایی كه روی میز مورد آزمایش قرار گرفتند در شكل ۳ دیده می‌شود.

مشكل بزرگی كه در تحلیل نتایج این آزمایشها موجود بود مسأله‌ی مقیاس‌سنجی یا Scaling بود. برای اینكه رفتار نمونه‌های كوچك با ساختمانهای واقعی قابل مقایسه باشد نیاز به به كار بردن آجرهای با ابعاد كوچك و خط ملاط نازك و خصوصیات مكانیكی متفاوت داشت كه با تكنولوژی و مواد در دست آن زمان به سهولت ممكن نبود. با همه‌ی اینها نتایج بسیار جالبی از لحاظ مقایسه‌ای از این بررسیها به دست آمد كه در قسمت نتایج پایان‌نامه‌ی ایشان مندرج است. اشكال شماره‌ی ۳ تا ۱۳ چند نمونه از مدل ساختمانهای آزمایش شده روی میز ضربه‌گیر را نشان می‌دهد.
به كار بردن میز ضربه‌گیر برای آزمایشهای ساختمانی كه به نظر می‌رسد برای اولین بار در شیراز انجام گردید ضمناً نشان‌دهنده‌ی پیشرفت فراوان این دانشگاه در تحقیقات زلزله می‌باشد. سالها بعد دانشگاه روركی در هندوستان از ایده‌ی میز ضربه در مقیاس بزرگ استفاده نمود و ساختمانهایی با ابعاد حدود نصف ابعاد واقعی را روی واگنهای ثابت ضربه‌گیر راه آهن كه روی ریلهای افقی می‌توانست حركت كند ساخت و اعمال ضربه به این واگنها توسط واگنهای ضربه‌زن دیگری پر از بارهای سنگین و مشخص كه از سطح شیب‌دار با سرعت معینی به واگن ثابت ضربه می‌زدند اعمال می‌گردید. بعداً این روش برای بررسی تجربی مقاوم‌سازی ساختمانهای بنایی و دستگاههای مقاوم در مقابل ضربه مورد استفاده‌ی وسیع قرار گرفت.

قسمت دوم پایان‌نامه‌ی ایشان كه پس از گذشت ۳۵ سال هنوز هم تازه و باارزش است و می‌تواند مورد استفاده‌ی مهندسان و مسؤولان مقاوم‌سازی ساختمانهای بنایی و خشتی قرار گیرد مطالعه‌ی جالبی بود كه ایشان به صورت عمقی بر روی خصوصیات خاك رسی مورد مصرف برای ساختمانهای خشتی و ملاطهای گِلی انجام دادند. ایشان سعی داشتند كه با افزودن مواد اضافی از قبیل گچ، آهك، سیمان، قیر و كاه به مقادیر مختلف خصوصیات مكانیكی خشت و ملاط را در جهت مناسب تغییر دهند به طوری كه بتوان از این مصالح تردشكن، مصالح مقاومتر در مقابل تنشهای فشاری، كششی، برشی و مقاوم در برابر رطوبت و آبرفتگی و سایر خصوصیات متناسب از قبیل شكل‌پذیری به دست آورد. در این زمینه ایشان نمونه‌های متعددی را آزمایش كردند كه گزارش مشروح نتایج آن در پایان‌نامه‌ی ایشان^(۱) و در مقاله‌ی منتشر شده توسط ایشان و نویسنده^(۲) مندرج است. این نتایج بعداً مورد توجه سازمانهای بین‌المللی علاقه‌مند به بازسازی مناطق زلزله‌زده قرار گرفت.

گفتنیها در ذكر صفات و خصائل اخلاقی و علمی و حرفه‌ای ایشان بسیار است. ما همكاری را از دست دادیم كه قابل جایگزین نیست.

گویی از صحبت ما نیك به تنگ آمده بود            بار بربست و به گردش نرسیدیم و برفت

همچو حافظ همه شب ناله و زاری كردیـم             كای دریغـا به وداعش نرسیدیم و برفت

 

منابع مراجعه

۱. انتشارات و خلاصه‌ی مشخصات مرحوم مهندس بهپور به زبان انگلیسی و فارسی در كتاب یادمان مهندس بهپور (در سایت موجود است.)

2. Lotfeali Behpoor, “A Study on Material and Forms for Design of Seismic Resistant Rural Earth Structures in Iran”, Thesis Submitted in Partial Fulfillment of the Requirements for the Degree of Master of Science in Civil Engineering, Pahlavi University, Shiraz, Iran, Sept. 22, 1970.

3. Reza Razani and Lotfeali Behpoor, “Some Studies on Improving the Properties of Earth Materials used for Construction of Rural Earth Houses in Seismic Regions of Iran”. Fourth Symposium on Earthquake Engineering”, Indian Society of Earthquake Technology, Roorkee, India, 1970.